ร้อยเรื่อง"ศรีชัยวรมัน"

Sornpraram

พระเจ้าชัยวรมันที่ 7ได้สถาปนาพระองค์เป็นพระพุทธเจ้าสูงสุดเหนือเหล่าพระโพธิสัตว์ และธยานิพุทธ ทั้ง 5 พระองค์(หนึ่งในนั้นคือพระพุทธเจ้าในมหายานในนาม พระอมิตาภะ) นั่นคือพระองค์ทรงเป็นดั่ง “พระมหาไวโรจนะ” หรือพระ ”อาทิพุทธ” พระพุทธเจ้าสูงสุดแห่งจักรวาลสากลนั่นเอง และใบหน้าของเหล่ารูปเคารพพระโพธิสัตว์วัชยานทุกองค์ ก็คือใบหน้าของพระองค์เช่นกันพระองค์จึงสถิตอยู่ทั่วทุกหนแห่ง!!!          วัชรยานตันตระให้ความสำคัญกับพลังแห่งเพศหญิงที่เป็นพลังเบื้องหลังของบุรุษเช่นเดียวกับฮินดูตันตระ จึงเกิดรูปเคารพหญิงขึ้นมาแทนมโนภาพ " ติ้งต่าง "  หรือ " บุคคลาฐิษฐาน " ในพิธีกรรมการสวดภาวนามนตรา พลังหรือศักติของเพศหญิงที่ยิ่งใหญ่ที่สุด คือ “พระนางปรัชญาปารมิตา” พระนางศรีชัยราชเทวีมโนคติในเรื่องของปัญญาอันเลิศล้ำ ซึ่งนั่นก็หมายความว่า พลังแห่งหญิง เป็นเกื่อหนุนอำนาจแห่งเพศชายเสมอ !!!        การสถาปนาตนเองขึ้นเป็นพระพุทธเจ้าสูงสุดของพระเจ้าชัยวรมันที่7ได้ส่งผลมาถึงศิลปวัฒนธรรมของลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยานั่นคือการรับเอาคติที่พระมหากษัตริย์สามารถเป็นพระพุทธเจ้าได้เข้ามาสู่คติพื้นฐานทางพุทธศาสนา แต่พุทธศาสนาลัทธิเถรวาทลังกาหรือหินยานของลุ่มน้ำเจ้าพระยา ไม่ยอมให้ใครยิ่งใหญ่ไปกว่าพระศากยมุนีเจ้าอีกแล้ว ในสมัยต้นอยุธยา รัฐต่าง ๆในภูมิภาคสุวรรณภูมิจึงได้สร้างเรื่องพุทธประวัติตอนปราบ "ท้าวชมพูบดี" ขึ้นมาใหม่ เพื่อมารองรับรูปเคารพและคติพระทรงเครื่องกษัตริย์ของวัชรยานตันตระที่กระจายตัวอยู่ทั่วดินแดนที่เคยอยู่ในอิทธิพลของพระเจ้าชัยวรมันที่7 เดิม credit : http://www.oknation.net/blog/voranai/2012/02/03/entry-2       เมื่อ พระเจ้าชัยวรมันที่ 7 ขึ้นครองแผ่นดินพระองค์จึงได้เลือกพุทธศาสนานิกาย "วัชรยานตันตระ"ที่มีเรื่องราวของเหล่าพระโพธิสัตว์ผู้ทรงพลังอำนาจเหนือเหล่าเทพเจ้าหรือ Buddhist King มาใช้เป็นระบอบการปกครองใหม่ในพระราชอาณาจักรของพระองค์ แสดงว่ากลุ่มพันธมิตรและพระมเหเสีของพระองค์นับถือพุทธมหายานและทำให้พระองค์รบชนะ-ขยายอาณาจักรสู่ดินแดนประเทศไทย(ที่นับถือพุทธศาสนากันกว้างขวางตั้งแต่พ.ศ300 และรุ่งเรืองชัดเจนใน     พ.ศ 1200ในยุคพระนางจามเทวี )  ในขณะกลุ่มที่ทรยศพระองค์และร่วมมือกับจามปาที่นับถือฮินดูพราหมณ์และใด้ยึดครองอาณาจักรมายาวนานนั้นประชาชนเริ่มเบื่อหน่ายและหมดมนต์ขลังและในการทำสงครามกอบกู้เอกราชอันยาวนานนั้นได้ทำให้พลเมืองล้มตายไปอันมากพระองค์คงระลึกสติได้ นึกถึงบาปกรรม-การไถ่ถอนบาปเช่นเดียวกับพระเจ้าอโศกมหาราชที่เปลี่ยนจากฮินดูเป็นพุทธและคาดว่าชุมชนในภาคอีสานคือกองกำลังพันธมิตรหลักในการทำสงครามกับจามปาเช่นเดียวกับชัยวรมันที่2กอบกู้เอกราชจากการยึดครองของชวาโดยอาศัยการแต่งงานและควบรวมอำนาจกับชุมชนแถบปราสาทเขาพระวิหาร. ที่มา..http://www.bloggang.com..

Sornpraram

Sornpraram

นวพรรณ ภัทรมูล
กลุ่มงานวิชาการ
๒๕ สิงหาคม ๒๕๕๑


“เมื่อประชาชนมีโรคถึงความหายนะ ตามภาวะแห่ง

กรรมด้วยการสิ้นไปแห่งอายุเพราะบุญ

พระองค์ผู้เป็นราชา ได้กระทำโคที่สมบูรณ์

ทั้งสาม เพื่อประกาศยุคอันประเสริฐ”



ข้อความข้างต้นนี้ เป็นข้อความส่วนหนึ่งของจารึกในกลุ่มจารึกพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ เพื่อบอก
ถึงความมุ่งหมายในการสร้างสถานพยาบาล หรือ ที่เรียกว่า “อโรคยาศาล” (คำๆ นี้ปรากฏอยู่ในจารึก
บรรทัดที่ ๗ ด้านที่ ๒ ของจารึกในกลุ่มจารึกพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗) ซึ่งเมื่อพิจารณาจากรูปแบบและภาร
กิจของอโรคยาศาลที่ได้ระบุไว้ในจารึกนั้น ก็เทียบได้กับ “โรงพยาบาล” ในปัจจุบันนั่นเอง
จารึกในกลุ่มจารึกพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ เท่าที่พบในประเทศไทย ณ ตอนนี้ มีทั้งหมด ๖ หลัก
ทั้งนี้ข้อมูลกี่ยวกับจารึกดังกล่าว ได้รับการรวบรวมและเผยแพร่ทั้งในรูปสิ่งพิมพ์ต่างๆ เช่นในหนังสือ
จารึกพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ (กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, ๒๕๒๘) และหนังสือ จารึกในประเทศไทย เล่ม
๔ (กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, ๒๕๒๙) ตลอดจน ฐานข้อมูลจารึกในประเทศไทย ที่จัดทำโดย ศูนย์
มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน) การที่ได้จัดกลุ่มจารึกเหล่านี้เป็นกลุ่มเดียวกัน เนื่องจากเนื้อหา
ที่จารึกนั้นมีลักษณะเหมือนหรือคล้ายกันมาก จะต่างกันบ้างก็แต่จำนวนบุคคลและสิ่งของที่ระบุใน
จารึก อีกทั้งจารึกทุกหลักได้ระบุอย่างชัดเจนถึงพระนามของกษัตริย์พระองค์หนึ่ง คือ ศรีชัยวรมัน ว่า
เป็นพระโอรสของพระเจ้าธรณีนทรวรมันที่ ๒ ดังนั้น พระนาม

"ศรีชัยวรมัน" ในที่นี้ ก็น่าจะหมายถึง





พระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ ซึ่งครองราชย์ในช่วง พ.ศ. ๑๗๒๔ – ๑๗๖๑



พระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ (พ.ศ. ๑๗๒๔ – ๑๗๖๑)

พระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ ทรงสืบเชื้อสายมาจากราชวงศ์มหิธรปุระโดยทางพระราชบิดา (พระเจ้า
ธรณินธรวรมันที่ ๒) ส่วนพระราชมารดานั้นก็ทรงเป็นพระราชธิดาของพระเจ้าหรรษวรมันที่ ๓ พระ
องค์ทรงขึ้นครองราชย์ในปี พ.ศ. ๑๗๒๔


และอภิเษกสมรสกับเจ้าหญิงชัยราชเทวี แต่พระนางสวรรคต
เมื่อพระชนม์ยังน้อย พระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ จึงทรงอภิเษกสมรสกับพระนางอินทรเทวี ซึ่งเป็นพระพี่นาง
ของพระนางชัยราชเทวีอีกครั้งหนึ่ง พระนางอินทรเทวีทรงมีความรู้หลากหลาย ทรงรอบรู้ในปรัชญา
และทรงนับถือพระพุทธศาสนามหายาน


พระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ ทรงมีพระเมตตาต่ออาณาประชาราษฎร์เป็นอย่างยิ่ง ทรงโปรดให้สร้าง
สิ่งอันเป็นสาธารณประโยชน์ต่อประชาชนเป็นจำนวนมาก ซึ่งการก่อสร้างนี้เอง เป็นเหตุให้สิ้นเปลือง
ราชอาณาจักรทรุดโทรมลงในเวลาต่อมา โดยเฉพาะอย่างยิ่ง การที่ทรงโปรดให้สร้างสถานพยาบาล
หรือที่เราจะเรียกกันต่อไปนี้ว่า “โรงพยาบาล” นั้นถึง ๑๐๒ แห่ง ทั่วทั้งราชอาณาจักร เพื่อเป็นที่รักษา
คนป่วย อีกทั้งยังพระราชทานข้าวของเครื่องใช้ตลอดจนยารักษาโรคนั้น ทำให้สิ้นเปลืองพระราชทรัพย์
ไปเป็นอันมาก


“อโรคยาศาล” หรือ “โรงพยาบาล” ของพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗







อโรคยาศาล หรือ โรงพยาบาล ประกอบด้วยปรางค์ประธาน มีอาคารที่เรียกว่า บรรณาลัย
สร้างด้วยศิลาแลง หันหน้าเข้าสู่ตัวปราสาทประธาน ล้อมรอบด้วยกำแพงแก้ว ตำแหน่งของบรรณาลัย
มักจะอยู่ค่อนไปที่มุมด้านทิศตะวันออกเฉียงใต้เสมอ มีซุ้มประตูทางเข้าที่เรียกว่า โคปุระ ทางด้านหน้า
เพียงแห่งเดียว ตั้งอยู่ใกล้ๆ จุดกึ่งกลางของกำแพงแก้วด้านทิศตะวันออก บริเวณด้านนอกกำแพงแก้ว
ด้านทิศตะวันออกเฉียงเหนือจะมีสระน้ำรูปสี่เหลี่ยมจัตุรัส หรือที่เรียกว่า บาราย หรือสระน้ำศักดิ์สิทธิ์
กรุด้วยศิลาแลง





อโรคยาศาล เป็นสถานพยาบาลที่สร้างขึ้นตามรายทางโบราณของอาณาจักรขอมสมัยพระ
นคร จะเชื่อมกับปราสาทนครธม และปราสาทหินอื่นๆ ที่พระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ ได้แผ่พระราชอำนาจไป
ถึงและสร้างปราสาทหินเอาไว้

Sornpraram

“โรงพยาบาล” ในจารึก


ผู้เขียนได้รวบรวมข้อมูลคำอ่าน – คำแปลของจารึกในกลุ่มจารึกพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ ทั้งหมด
๖ หลัก ได้แก่ จารึกพบที่จังหวัดสุรินทร์ ๓ หลัก คือ จารึกปราสาท (สร. ๔), จารึกตาเมียนโตจ (สร. ๑),
จารึกสุรินทร์ ๒ (สร. ๖) จารึกพบที่จังหวัดนครราชสีมา ๑ หลัก คือ จารึกเมืองพิมาย (นม. ๑๗) จารึก
พบที่จังหวัดบุรีรัมย์ ๑ หลัก คือ จารึกด่านประคำ (บร. ๒) และจารึกพบที่จังหวัดชัยภูมิ ๑ หลัก คือ
จารึกวัดกู่บ้านหนองบัว (ชย. ๖) เมื่อได้พิจารณาและเปรียบเทียบในส่วนของเนื้อหาแล้วพบว่า ทุก
หลักมีเนื้อหาและการเรียงลำดับข้อมูลเหมือนกัน กล่าวคือ จารึกด้านที่ ๑ จะขึ้นต้นด้วยการกล่าว


นมัสการเทพประจำโรงพยาบาล ตามด้วยสรรเสริญพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ และพระเทวี พร้อมกล่าวถึง
มูลเหตุที่สร้าง “โรงพยาบาล” จารึกด้านที่ ๒ กล่าวถึงจำนวนเจ้าหน้าที่ประจำโรงพยาบาลตลอดจน
หน้าที่ของแต่ละคน จารึกด้านที่ ๓ กล่าวถึงจำนวนสิ่งของเครื่องใช้ที่พระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ ได้อุทิศ
ไว้เพื่อใช้ในโรงพยาบาลแต่ละแห่ง และจารึกด้านที่ ๔ กล่าวสรรเสริญและอำนวยพรแก่พระราชาผู้ได้


กระทำกุศล อีกทั้งประกาศข้อห้ามต่างๆ ในโรงพยาบาล

ข้อแตกต่างของจารึกแต่ละหลักมีเพียงส่วนของจำนวนเจ้าหน้าที่ และจำนวนสิ่งของที่ได้รับมา
จากพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ เท่านั้น อย่างไรก็ดี เมื่อตัดข้อแตกต่างปลีกย่อยเหล่านี้ไป ก็พบว่าเนื้อหา
จารึกโดยรวมนั้น ได้ระบุถึงส่วนประกอบสำคัญที่ประกอบกันขึ้นเป็น “โรงพยาบาล” อันมีอยู่ ๓ ส่วน
ด้วยกัน ได้แก่

- เทพประจำโรงพยาบาล

- เจ้าหน้าที่ประจำโรงพยาบาล

- สิ่งของเครื่องใช้ประกอบการรักษาพยาบาล

Sornpraram

- เทพประจำโรงพยาบาล


เทพประจำโรงพยาบาล มี ๓ องค์ด้วยกัน ได้แก่ พระไภสัชครุไวทูรย์ (พระโพธิสัตว์ไภษัชย
สุคต) หรือ เรียกอีกอย่างหนึ่งว่า พระชินะ ถือเป็นพระโพธิสัตว์พระองค์หนึ่งผู้ประสาท “ความไม่มีโรค”
แก่ประชาชน เทพอีกสององค์เป็นพระชิโนรส ได้แก่ พระศรีสูรยไวโรจนจันทโรจิ และ พระศรีจันทรไวโร
จนโรหินีศะ ผู้ขจัดซึ่งโรคของประชาชน


- เจ้าหน้าที่ประจำโรงพยาบาล



เจ้าหน้าที่ประจำโรงพยาบาลมีหลายตำแหน่ง แต่ละตำแหน่งมีจำนวนบุคคลไม่เท่ากันในแต่
ละโรงพยาบาล ในที่นี้จึงขอแสดงจำนวนไว้คร่าวๆ ดังนี้
(๑) แพทย์ จำนวน ๒ คน
(๒) เจ้าหน้าที่ (ชาย) ทำหน้าที่ดูแลทรัพย์สินของโรงพยาบาล ธุรการ หาข้าวเปลือก หาฟืน
และจ่ายยา จำนวน ๒ คน
(๓) เจ้าหน้าที่ (ชาย) ทำหน้าที่จัดพลีทาน ทำบัตร จ่ายสลากยา หาฟืนเพื่อต้มยา จำนวน ๒
คน
(๔) เจ้าหน้าที่ (ชาย) ทำหน้าที่หุงต้ม ดูแลรักษาและจ่ายน้ำ หาดอกไม้และหญ้าบูชายัญ
ตลอดจนทำความสะอาดเทวสถาน จำนวน ๑ ถึง ๒ คน
(๕) เจ้าหน้าที่ (ชาย) ทำหน้าที่ดูแลรักษาโรงพยาบาล และส่งยาแก่แพทย์ จำนวน ๑๔ คน
(๖) เจ้าหน้าที่ (คละกันหญิงชาย) ทำหน้าที่ให้สถิติ จำนวน ๒ ถึง ๓ คน
(๗) เจ้าหน้าที่ (คละกันหญิงชาย) ทำหน้าที่ดูแลทั่วไป จำนวน ๔ คน
(๘) เจ้าหน้าที่ (หญิง) ทำหน้าที่โม่ยา จำนวน ๒ ถึง ๖ คน
(๙) เจ้าหน้าที่ (หญิง) ทำหน้าที่ตำข้าว จำนวน ๒ คน
(๑๐) เจ้าหน้าที่ (คละกันหญิงชาย) ทำหน้าที่ประกอบพิธีบูชายัญ จำนวน ๒ คน
(๑๑) โหราจารย์ จำนวน ๑ คน


ยังมีตำแหน่งผู้ดูแล, ธุรการ และผู้ให้สถิติอีกหลายคน ซึ่งระบุจำนวนไว้ไม่แน่ชัด อย่างไรก็ตาม


จารึกปราสาท และจารึกสุรินทร์ ๒ ได้ระบุไว้ว่าจำนวน

เจ้าหน้าที่ทั้งหมดในโรงพยาบาลมีถึง ๙๘ คน


- สิ่งของเครื่องใช้ประกอบการรักษาพยาบาล



เช่นเดียวกับจำนวนเจ้าหน้าที่ รายการจำนวนสิ่งของเครื่องใช้ต่างๆ ที่ได้รับมาไว้ใช้ในโรง
พยาบาลนั้นมีจำนวนไม่เท่ากันในโรงพยาบาลแต่ละแห่ง จำนวนที่กล่าวถึงในที่นี้จึงเป็นจำนวนที่พอจะ
ทราบโดยประมาณ บางรายการไม่ได้ระบุจำนวนไว้ก็มี

Sornpraram

Sornpraram

ความเป็นไปของ “โรงพยาบาล” หลังรัชกาลพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗


อาจารย์รุ่งโรจน์ ภิรมย์อนุกูล จากคณะศิลปศาสตร์และวิทยศาสตร์ มหาวิทยาลัยธุรกิจ
บัณฑิตย์ ได้ให้ความเห็นไว้ใน เอกสารประกอบการบรรยายพิเศษ


เรื่อง อโรคยาศาล โรงพยาบาลแห่งพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ ว่า..


“เมื่อการอุปถัมภ์ลดน้อยลง ในช่วงต้นอโรคยศาลเหล่านี้ก็อาจไม่ได้รับความ

กระทบกระเทือนเท่าใดนัก ทั้งนี้เพราะทรัพย์สินสิ่งของ โดยเฉพาะตัวยาสมุนไพร ข้าทาสบริวาร

(และบางทีก็รวมถึงการกัลปนาส่วยสาอากรจากท้องที่ที่ตั้งของอโรคยศาล)



ได้รับตั้งแต่ในรัชกาลก่อนนั้น ก็หาใช่ว่าจะหมดไปในทันทีทันใดตามอายุขัยของพระราชาไม่


ดังนั้น..


อโรคยศาลแต่ละแห่งจึงน่าจะพอดำเนินกิจกรรมการรักษาโรค
ให้แก่ผู้ที่เข้ามารับการรักษาต่อมาได้อีก อย่างน้อยก็ระยะเวลาหนึ่ง
จนกว่าของที่ได้รับอุทิศไว้จะหมดลง ...”

Sornpraram

Sornpraram

ถึงตรงนี้แล้ว


อย่างน้อยที่สุด เมื่อเราได้พบเห็น


ซากปรักหักพังของอโรคยาศาล หรือ


“โรงพยาบาล”


ในครั้งนั้น ข้อมูลที่คนก่อนเก่าได้จารจารึกไว้

ก็อาจจะทำให้เราได้ย้อนเห็นภาพของความรุ่ง

เรืองในอดีต และภาคภูมิใจกับความเจริญรุ่งเรือง

เหล่านั้น แม้มันจะผ่านมานานเนิ่นแล้วก็ตามที

Sornpraram

เอกสารอ้างอิง
ตรงใจ หุตางกูร และนวพรรณ ภัทรมูล. “จารึกด่านประคำ.” ใน ฐานข้อมูลจารึกใน
ประเทศไทย, ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร, ๒๕๔๗ (online). เปิดข้อมูลเมื่อ ๒๕
สิงหาคม ๒๕๕๑ หาข้อมูลจาก http://www.sac.or.th/jaruk/
ตรงใจ หุตางกูร และนวพรรณ ภัทรมูล. “จารึกตาเมียนโตจ.” ใน ฐานข้อมูลจารึกใน
ประเทศไทย, ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร, ๒๕๔๗ (online). เปิดข้อมูลเมื่อ ๒๕
สิงหาคม ๒๕๕๑ หาข้อมูลจาก http://www.sac.or.th/jaruk/
ตรงใจ หุตางกูร และนวพรรณ ภัทรมูล. “จารึกปราสาท.” ใน ฐานข้อมูลจารึกในประเทศ
ไทย, ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร, ๒๕๔๗ (online). เปิดข้อมูลเมื่อ ๒๕ สิงหาคม
๒๕๕๑ หาข้อมูลจาก http://www.sac.or.th/jaruk/
ตรงใจ หุตางกูร และนวพรรณ ภัทรมูล. “จารึกเมืองพิมาย.” ใน ฐานข้อมูลจารึกใน
ประเทศไทย, ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร, ๒๕๔๗ (online). เปิดข้อมูลเมื่อ ๒๕
สิงหาคม ๒๕๕๑ หาข้อมูลจาก http://www.sac.or.th/jaruk/
ตรงใจ หุตางกูร และนวพรรณ ภัทรมูล. “จารึกวัดกู่บ้านหนองบัว.” ใน ฐานข้อมูลจารึกใน
ประเทศไทย, ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร, ๒๕๔๗ (online). เปิดข้อมูลเมื่อ ๒๕
สิงหาคม ๒๕๕๑ หาข้อมูลจาก http://www.sac.or.th/jaruk/
ตรงใจ หุตางกูร และนวพรรณ ภัทรมูล. “จารึกสุรินทร์ ๒.” ใน ฐานข้อมูลจารึกในประเทศ
ไทย, ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร, ๒๕๔๗ (online). เปิดข้อมูลเมื่อ ๒๕ สิงหาคม
๒๕๕๑ หาข้อมูลจาก http://www.sac.or.th/jaruk/
ชะเอม แก้วคล้าย. จารึกพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗. กรุงเทพฯ : หอสมุดแห่งชาติ กรมศิลปากร,
๒๕๒๘.
มหาวิทยาลัยศิลปากร, ภาควิชาภาษาตะวันออก คณะโบราณคดี. ประชุมอรรถบทเขมร :
รวมบทความทางวิชาการของศาสตราจารย์เกียรติคุณ ดร. อุไรศรี วรศะริน.
กรุงเทพฯ : มหาวิทยาลัยฯ, ๒๕๔๕.
ราชบัณฑิตยสถาน. พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒. กรุงเทพฯ : นานมี
บุ๊คส์พับลิเคชั่นส์, ๒๕๔๖.
รุ่งโรจน์ ภิรมย์อนุกุล. อโรคยศาล โรงพยาบาลแห่งพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗. กรุงเทพฯ : งาน
การศึกษา ฝ่ายวิชาการ พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร, ๒๕๔๖)
บุหลง ศรีกนก. “อโรคยาศาล.” ใน ห้องนิทรรศการเฉลิมพระเกียรติ ๕๐ พรรษา สมเด็จ
พระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี (online). เปิดข้อมูลเมื่อ ๒๕
สิงหาคม ๒๕๕๑ หาข้อมูลจาก
http://www.pharmacy.msu.ac.th/ex ... n=com_content&t
ask=view&id=14&Itemid=28
MacDonell, Arthur Anthony. A practical Sanskrit Dictionary : with transliteration,
accentuation, and etymological analysis throughout. New Delhi : Munshiram
Manoharlal Publishers, ๑๙๙๖.
POU, Saveros. Dictionnaire Vieux Khmer - Français - Anglais an Old Khmer –
French – English Dictionary. Paris (FRANCE) : Centre de Documentation et
de Recherche sur la Civilisation Khmère, ๑๙๙๒.


ที่มาของเนื้อหา..http://www.sac.or.th/main/articl ... &category_id=19