~ หลวงปู่จูม พนฺธุโล วัดโพธิสมภรณ์ (พระอารามหลวง) ~

kit007

ประวัติและปฏิปทา
พระธรรมเจดีย์ (หลวงปู่จูม พนฺธุโล)

วัดโพธิสมภรณ์ (พระอารามหลวง)
ต.หมากแข้ง อ.เมือง จ.อุดรธานี


๏ ชาติกำเนิดและชีวิตปฐมวัย

พระเดชพระคุณท่านเจ้าคุณพระธรรมเจดีย์ (จูม พนฺธุโล) มีนามเดิมว่า จูม จันทรวงศ์ เกิดเมื่อวันพฤหัสบดีที่ 24 เมษายน พุทธศักราช 2431 ตรงกับวันขึ้น 6 ค่ำ เดือน 6 ปีชวด สัมฤทธิศก จุลศักราช 2450 เป็นบุตรคนที่ 3 (ในจำนวนทั้งหมด 9 คน) ของนายคำสิงห์ และนางเขียว จันทรวงศ์ ครอบครัวมีอาชีพทำนาทำไร่ ท่านมีชาติภูมิอยู่ ณ บ้านท่าอุเทน ตำบลท่าอุเทน อำเภอท่าอุเทน จังหวัดนครพนม
      
เด็กชายจูม จันทรวงศ์ เป็นผู้มีอุปนิสัยดี เรียบร้อย สนใจใฝ่ในการทำบุญทำกุศลตั้งแต่เป็นเด็ก ชอบติดตามโยมบิดา-โยมมารดา หรือโยมคุณตา-โยมคุณยายไปวัดสม่ำเสมอ จึงได้มีโอกาสพบเห็นพระภิกษุสงฆ์เป็นประจำ เมื่ออายุครบเกณฑ์เข้าเรียนหนังสือ ก็ไปเข้าโรงเรียนวัดศรีเทพประดิษฐาราม (วัดศรีขุนเมือง) ตำบลในเมือง อำเภอเมือง จังหวัดนครพนม จนจบหลักสูตรประถมศึกษาบริบรูณ์ในสมัยนั้น

kit007

๏ ชีวิตสมณะ การแสวงหาธรรม และปฏิปทา

ต่อมาเมื่อเด็กชายจูม จันทรวงศ์ อายุได้ 12 ปี บิดามารดาประสงค์จะให้ลูกชายได้บวชเรียนในพระพุทธศาสนา จึงได้จัดการให้เด็กชายจูมได้บรรพชาเป็นสามเณร ณ วัดโพนแก้ว ตำบลท่าอุเทน อำเภอท่าอุเทน จังหวัดนครพนม ในวันที่ 10 ธันวาคม พ.ศ.1442 ตรงกับวันอาทิตย์ ขึ้น 8 ค่ำ เดือน 1 (เดือนอ้าย) ปีกุน โดยมี พระครูขันธ์ ขนฺติโก วัดโพนแก้ว เป็นพระอุปัชฌาย์, ท่านพระครูเหลา วัดโพนแก้ว เป็นพระอาจารย์ผู้ให้ไตรสรณคมน์และศีล และ ท่านพระครูสีดา วัดโพนแก้ว เป็นพระอาจารย์ผู้ให้โอวาทและอบรมสั่งสอนความรู้ทางหลักธรรม
      
เมื่อบวชเป็นสามเณรแล้ว ท่านได้อยู่จำพรรษา ณ วัดโพนแก้ว และได้ศึกษาเล่าเรียนพระปริยัติธรรม รวมทั้งระเบียบปฏิบัติขนบธรรมเนียมประเพณีของวัดโพนแก้วเป็นเวลา 3 ปี
      
การศึกษาเล่าเรียนของพระสงฆ์ในสมัยนั้นเป็นการเรียนอักษรสมัย คือ อักษรขอม อักษรธรรม และภาษาไทย สามเณรจูม จันทรวงศ์ มีความสนใจในการศึกษาเล่าเรียนสามารถเขียนอ่านได้อย่างคล่องแคล่ว มีสติปัญญาเฉียบแหลม จนเป็นที่รักใคร่ของครูบาอาจารย์ นอกจากนี้ ท่านยังได้ฝึกหัดเทศน์มหาชาติ (เวสสันดรชาดก) เป็นทำนองภาคอีสาน ปรากฏว่าเป็นที่นิยมชมชอบของบรรดาคณะศรัทธาญาติโยมทั้งบ้านใกล้และบ้านไกล


ท่านพระอาจารย์เสาร์ กนุตสีโล  

kit007

ท่านพระอาจารย์มั่น ภูริทตฺโต  


พระเทพสิทธาจารย์ (พระอาจารย์จันทร์ เขมิโย)  

      
ต่อมาในปี พ.ศ.2445 สามเณรจูม จันทรวงศ์ ได้ย้ายไปอยู่วัดอินทร์แปลง ตำบลในเมือง อำเภอเมือง จังหวัดนครพนม เพื่อศึกษาเล่าเรียนพระธรรมวินัยให้เข้าใจอย่างถ่องแท้ และจะได้เป็นปัจจัยสำคัญในการศึกษาหลักธรรมชั้นสูงสืบต่อไป แต่ท่านก็อยู่จำพรรษาที่วัดอินทร์แปลงได้เพียงปีเดียว ในปี พ.ศ.2446 พระอาจารย์จันทร์ เขมิโย ซึ่งต่อมาดำรงสมณศักดิ์ที่ พระเทพสิทธาจารย์ และเป็นพระอาจารย์สามเณรจูม ท่านมีจิตใจมุ่งมั่นที่จะบำเพ็ญสมณธรรมตามหลักของไตรสิกขาและมีความสนใจเรื่องการปฏิบัติกรรมฐานเป็นพิเศษ

พระเทพสิทธาจารย์ (พระอาจารย์จันทร์ เขมิโย) จึงปรารภกับหมู่คณะและสานุศิษย์ว่าจะเดินทางไปกราบขออุบายธรรมปฏิบัติจากพระอาจารย์ใหญ่ฝ่ายวิปัสสนากรรมฐาน คือ ท่านพระอาจารย์เสาร์ กนุตสีโล และท่านพระอาจารย์มั่น ภูริทตฺโต ดังนั้น สามเณรจูม จันทรวงศ์ และหมู่คณะจึงได้ติดตามพระอาจารย์จันทร์ เขมิโย เดินทางออกจากจังหวัดนครพนมมุ่งสู่จังหวัดอุบลราชธานี
      
คณะพระอาจารย์จันทร์และลูกศิษย์ออกเดินทางรอนแรมไปตามป่าดงพงไพร พักไปเรื่อยๆ เมื่อผ่านหมู่บ้าน เนื่องจากการเดินทางในสมัยนั้นยาก ลำบากเต็มทน นอกจากต้องเดินทางด้วยเท้าเปล่าแล้ว ยังต้องผ่านป่าดงหนาทึบ และบางตอนเป็นภูเขาสูงชันบางตอนเป็นหุบเหวลึกต้องหาทางหลีกเลี่ยงวกไปวนมา จึงทำให้การเดินทางล่าช้าเมื่อไปถึงจังหวัดอุบลราชธานี พระอาจารย์จันทร์ เขมิโย ได้นำคณะศิษย์เข้ากราบนมัสการพระอาจารย์เสาร์ กนฺตสีโล และพระอาจารย์มั่น ภูริทตฺโต ณ สำนักวัดเลียบ ตำบลในเมือง อำเภอเมือง จังหวัดอุบลราชธานี และได้ฝากถวายตัวเป็นศิษย์ เพื่อศึกษาข้อวัตรปฏิบัติและแนวกรรมฐาน
      

kit007

แถวหน้า จากซ้าย : หลวงปู่ขาว อนาลโย, พระธรรมเจดีย์ (หลวงปู่จูม พนฺธุโล)
หลวงปู่บุญมา ฐิตเปโม, หลวงปู่อ่อน ญาณสิริ  

แถวหลัง จากซ้าย : หลวงปู่มหาทองสุก สุจิตฺโต (พระครูอุดมธรรมคุณ),
พระธรรมไตรโลกาจารย์ (หลวงปู่รักษ์ เรวโต), พระครูศรีภูมานุรักษ์ (คำมี สุวณฺณสิริ),
หลวงตามหาบัว ญาณสมฺปนฺโน, หลวงปู่กงมา จิรปุญโญ, หลวงปู่บัว สิริปุณฺโณ


ตลอดเวลา 3 ปี ที่อยู่จำพรรษา ณ วัดเลียบ จังหวัดอุบลราชธานี สามเณรจูม จันทรวงศ์ ได้รับการอบรมสั่งสอนจากพระอาจารย์ใหญ่ทั้งสองท่านเป็นอย่างดี จนมีความรู้ความเข้าใจในเรื่องวัตรปฏิบัติและแนวทางเจริญกรรมฐานเป็นที่น่าพอใจ เพราะอาศัยเมตตาจิตและโอวาทานุสาสนีจากพระอาจารย์ใหญ่ทั้งสอง จึงทำให้อุปนิสัยของสามเณรจูม จันทรวงศ์ ยึดมั่นในพระธรรมวินัยประพฤติดีปฏิบัติชอบสร้างสมบารมีเรื่อยมา จนได้เป็นพระมหาเถระชั้นผู้ใหญ่ผู้มีชื่อเสียงโด่งดังและเป็นปูชนียบุคคลของชาวอีสานในกาลต่อมา   

ภายหลังจากที่ได้ศึกษาธรรมปฏิบัติกรรมฐานกับท่านพระอาจารย์เสาร์ กนุตสีโล และท่านพระอาจารย์มั่น ภูริทตฺโต เป็นเวลา 3 ปีแล้ว ในปี พ.ศ.2449 พระเทพสิทธาจารย์ (พระอาจารย์จันทร์ เขมิโย) จึงได้กราบลาพระอาจารย์ใหญ่ทั้งสอง แล้วนำพาคณะพระภิกษุและสามเณรเดินทางกลับไปยังจังหวัดนครพนมอันเป็นถิ่นมาตุภูมิ ในการเดินทางกลับนั้น ก็มีความยากลำบากเหมือนกับตอนเดินทางมา คือ ต้องเดินทางด้วยเท้า ไม่มียานพาหนะใดๆ ถนนก็ยังไม่มีคงมีแต่หนทางและทางเกวียนที่ลัดเลาะไปตามป่าตามดง เมื่อผ่านหมู่บ้านก็ปักกลดพักแรมเป็นระยะๆ หมู่บ้านละ 2 คืนบ้าง 3 คืนบ้าง ชาวบ้านญาติโยมรู้ข่าวก็พากันมาฟังธรรม โดยพระอาจารย์จันทร์ เขมิโย เป็นผู้แสดงธรรมโปรดคณะศรัทธาญาติโยมทุกหมู่บ้านที่ผ่านเข้าไป ทำให้ประชาชนเกิดศรัทธาปสาทะเป็นอย่างยิ่ง บางแห่งถึงกับนิมนต์คณะของพระอาจารย์จันทร์ให้พักอยู่หลายๆ วันก็มี        

ต่อมาในปี พ.ศ.2450 พระเทพสิทธาจารย์ (พระอาจารย์จันทร์ เขมิโย) ได้พิจารณาเห็นว่าลูกศิษย์ทั้ง 7 คนของท่าน คือ สามเณรจูม จันทรวงศ์, สามเณรสังข์, สามเณรเกต, สามเณรคำ, นายสาร, นายสอน และนายอินทร์ ทั้งหมดนี้เป็นผู้มีอายุครบ 20 ปีบริบูรณ์ สมควรจะทำการอุปสมบทได้แล้ว ท่านพระอาจารย์จันทร์จึงจัดเตรียมบริขารเครื่องใช้ที่จำเป็นแก่ศิษย์ แล้วพาคณะศิษย์ทั้ง 7 คนเดินทางจากเมืองนครพนมไปยังเมืองหนองบัวลำภู จังหวัดอุดรธานี ในขณะนั้น เพื่อเข้ารับการอุปสมบทเป็นพระภิกษุสืบต่อไป
      
ในการเดินทางครั้งนั้น ท่านเจ้าคุณพระธรรมเจดีย์ (จูม พนฺธุโล) ได้เล่าไว้ว่า “เดินทางด้วยเท้าเปล่าจากเมืองนครพนมถึงหนองบัวลำภู จังหวัดอุดรธานี เป็นเวลา 15 วันเต็มๆ ไปถึงแล้วก็พักผ่อนกันพอสมควร”

kit007

วันอุปสมบท คือ วันที่ 9 เดือนมีนาคม พุทธศักราช 2450 ตรงกับวันจันทร์ ขึ้น 8 ค่ำ เดือน 4 ปีมะแม ณ พัทธสีมาวัดมหาชัย ตำบลหนองบัวลำภู อำเภอหนองบัวลำภู จังหวัดอุดรธานี (ตำบลลำภู อำเภอเมือง จังหวัดหนองบัวลำภู ในปัจจุบัน) โดยมี ท่านพระครูแสง ธมฺมธโร วัดมหาชัย เป็นพระอุปัชฌาย์, ท่านพระครูสีมา สีลสมฺปนฺโน วัดจันทราราม (เมืองเก่า) อำเภอภูเวียง จังหวัดขอนแก่น เป็นพระกรรมวาจาจารย์ และ พระเทพสิทธาจารย์ (พระอาจารย์จันทร์ เขมิโย) เป็นพระอนุสาวนาจารย์ ท่านได้รับนามฉายาว่า “พนฺธุโล” อันมีความหมายเป็นมงคลว่า “ผู้ปรารภความเพียร” การอุปสมบทเสร็จสิ้นเมื่อเวลา 17.10 น.
   
หลังจากที่พระภิกษุจูม พนฺธุโล ได้อุปสมบทเรียบร้อยแล้ว พระอาจารย์จันทร์ เขมิโย ก็ได้นำคณะพระนวกะที่เป็นลูกศิษย์เดินทางกลับจังหวัดนครพนม โดยผ่านเมืองอุดรธานีมุ่งสู่จังหวัดหนองคาย ลงเรือชะล่าซึ่งพระยาสุนทรเทพสัจจารักษ์ เจ้าเมืองนครพนม จัดให้มารับที่จังหวัดหนองคาย ล่องเรือไปตามแม่น้ำโขงเป็นเวลา 12 วันเต็มๆ ก็ถึงจังหวัดนครพนม แล้วพำนักจำพรรษา ณ วัดศรีเทพประดิษฐาราม (วัดศรีขุนเมือง) 1 พรรษา

ในปี พ.ศ.2451 พระภิกษุสามเณรจำนวน 5 รูป ได้แก่ (1) ท่านพระอาจารย์จันทร์ เขมิโย (2) พระภิกษุจูม พนฺธุโล (3) พระภิกษุสาร สุเมโธ (4) สามเณรจันทร์ มุตตะเวส และ (5) สามเณรทัศน์ ได้เดินทางเข้ากรุงเทพฯ เพื่อศึกษาเล่าเรียนพระปริยัติธรรม ให้มีความรู้ทางด้านนักธรรมและบาลีให้ดียิ่งขึ้น การเดินทางเข้ากรุงเทพฯ ในสมัยนั้นเต็มไปด้วยความยากลำบาก ต้องอาศัยพ่อค้าหมูเป็นผู้นำทาง ผ่านจังหวัดสกลนครขึ้นเขาภูพาน และต้องนอนค้างคืนบนสันเขาภูพานถึง 2 คืน ผ่านจังหวัดกาฬสินธุ์ จังหวัดขอนแก่น อำเภอชนบท และหมู่บ้านต่างๆ จนกระทั่งถึงจังหวัดนครราชสีมา ใช้เวลาเดินทางทั้งสิ้นรวม 24 วัน


พระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหลวงชินวรสิริวัฒน์ สมเด็จพระสังฆราชเจ้า
(หม่อมเจ้าภุชงค์ ชมพูนุท สิริวฑฺฒโน)

kit007

สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ (เจริญ ญาณวโร)


เมื่อเดินทางถึงจังหวัดนครราชสีมา ก็ได้โดยสารรถไฟต่อเพื่อเข้ากรุงเทพฯ เพราะในสมัยนั้นทางรถไฟมาถึงแค่เมืองโคราช ครั้นถึงกรุงเทพฯ แล้วได้ไปพักอยู่วัดเทพศิรินทราวาส ซึ่งมี สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ (เจริญ ญาณวโร) เมื่อครั้งดำรงสมณศักดิ์ที่ พระสาสนโสภณ เป็นเจ้าอาวาส ท่านพระอาจารย์จันทร์ เขมิโย ได้นำคณะเข้ากราบเรียน โดยนำจดหมายฝากจาก พระยาสุนทรเทพกิจจารักษ์ (เลื่อง ภูมิรัตน์) เจ้าเมืองนครพนม เข้าถวาย ครั้นสมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ (เจริญ ญาณวโร) ทราบเจตจำนงแล้ว ก็ได้รับพระภิกษุสามเณรทั้ง 5 รูปให้อยู่จำพรรษาที่วัดเทพศิรินทราวาส เพื่อศึกษาเล่าเรียนพระปริยัติธรรมสืบต่อไป

พระภิกษุจูม พนฺธุโล ได้ศึกษาเล่าเรียนพระปริยัติธรรมทั้งแผนกนักธรรมและบาลี ณ สำนักวัดเทพศิรินทราวาส เป็นเวลาหลายพรรษา พระภิกษุจูมได้ตั้งใจศึกษาเล่าเรียนด้วยความวิริยะและอุตสาหะ แม้จะทุกข์ยากลำบากก็อดทนต่อสู้เพื่อความรู้ความก้าวหน้า ในที่สุดท่านก็สามารถสอบไล่ได้นักธรรมชั้นตรี และชั้นโท ต่อมาก็เรียนบาลีไวยากรณ์และแปลธรรมบท จนสามารถสอบไล่ได้เปรียญธรรม 3 ประโยค จากความสำเร็จทางการศึกษาเล่าเรียนพระปริยัติธรรมนี้ พระมหาจูม พนฺธุโล จึงได้รับแต่งตั้งเป็นพระครูฐานานุกรม ที่ “พระครูสังฆวุฒิกร” ซึ่งเป็นฐานานุกรมของสมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ (เจริญ ญาณวโร) เมื่อครั้งดำรงสมณศักดิ์ที่ พระสาสนโสภณ
     
ในปี พ.ศ.2448 ปีมะเส็ง ซึ่งเป็นปลายรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 พระยาศรีสุริยราชวรานุวัตร (โพธิ์ เนติโพธิ์) มีศักดิ์เป็นมหาอำมาตย์ตรี ซึ่งเป็นสมุหเทศาภิบาลมณฑลอุดรธานี ได้จัดสร้างวัดขึ้นอีกแห่งหนึ่ง (นอกเหนือไปจากวัดมัชฌิมาวาส) ได้นิมนต์ พระครูธรรมวินยานุยุต (หนู) เจ้าคณะเมืองอุดรธานี จากวัดมัชฌิมาวาสมาเป็นเจ้าอาวาสวัดที่สร้างขึ้นใหม่แห่งนี้ ต่อมา มหาอำมาตย์ตรีพระยาศรีสุริยราชวรานุวัตร ได้เข้ากราบทูลขอชื่อวัดใหม่ต่อ พระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหลวงชินวรสิริวัฒน์ สมเด็จพระสังฆราชเจ้า (หม่อมเจ้าภุชงค์ ชมพูนุท สิริวฑฺฒโน) สมเด็จพระสังฆราชเจ้าวัดราชบพิธสถิตมหาสีมาราม เขตพระนคร กรุงเทพฯ พระองค์จึงได้ทรงประทานนามว่า “วัดโพธิสมภรณ์” ให้เป็นอนุสรณ์แด่ มหาอำมาตย์ตรีพระยาศรีสุริยราชวรานุวัตร (โพธิ์ เนติโพธิ์) ผู้ก่อตั้งจำเดิมแต่นั้นเป็นต้นมา


นั่งบนพื้น : พระตั๋น รุวรรณศร

แถวนั่งเก้าอี้ จากซ้าย : หลวงปู่เทสก์ เทสรังสี, หลวงปู่ขาว อนาลโย,
พระธรรมเจดีย์ (หลวงปู่จูม พนฺธุโล), หลวงปู่บุญมา ฐิตเปโม, หลวงปู่อ่อน ญาณสิริ

แถวยืนหลังสุด จากซ้าย : หลวงปู่อ่อนสี สุเมโธ, พระศรีรัตนวิมล,
พระธรรมไตรโลกาจารย์ (หลวงปู่รักษ์ เรวโต), พระครูบริหารคณานุกิจ,
หลวงตามหาบัว ญาณสมฺปนฺโน, พระอาจารย์จันทร์ เขมปตฺโต
บันทึกภาพเมื่อวันที่ 27 มีนาคม พุทธศักราช 2503

kit007

ปกหน้า-หลังของ หนังสือ ๔๗ ปี อมตะธรรม พนฺธุโล ภิกขุ
วัดโพธิสมภรณ์ ต.หมากแข้ง อ.เมือง จ.อุดรธานี

   
ต่อมาเมื่อปี พ.ศ.2456 พระยาราชานุกูลวิบูลย์ภักดี (อวบ เปาโรหิตย์) ดำรงตำแหน่งอุปราชมณฆลภาคอีสาน และเป็นสมุหเทศาภิบาลมณฑลอุดรธานี ภายหลังได้เลื่อนบรรดาศักดิ์เป็นพระยามุขมนตรีศรีสมุหพระนครบาล ได้พิจารณาเห็นว่า ภายในเขตเทศบาลอุดรธานียังไม่มีวัดฝ่ายธรรมยุติกนิกาย สมควรจะจัดให้ “วัดโพธิสมภรณ์” เป็นวัดคณะธรรมยุติ และในขณะเดียวกันก็ขาดพระภิกษุผู้จะมาดำรงตำแหน่งเจ้าอาวาส เนื่องจากเจ้าอาวาสองค์ก่อนคือ พระครูธรรมวินยานุยุต (หนู) ชราภาพมากแล้ว อีกทั้งคณะศรัทธาญาติโยมได้นิมนต์ให้กลับไปอยู่บ้านเกิดเมืองนอนของท่านคือ วัดศรีเมือง ตำบลในเมือง อำเภอเมือง จังหวัดหนองคาย

ท่านพระยามุขมนตรีศรีสมุหพระนครบาล (อวบ เปาโรหิตย์) จึงไปกราบปรึกษาหารือกับสมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ (เจริญ ญาณวโร) เมื่อครั้งดำรงสมณศักดิ์ที่ พระสาสนโสภณ เจ้าอาวาสวัดเทพศิรินทราวาส กรุงเทพฯ และได้นำความขึ้นกราบทูลพพระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหลวงชินวรสิริวัฒน์ สมเด็จพระสังฆราชเจ้า (หม่อมเจ้าภุชงค์ ชมพูนุท สิริวฑฺฒโน) เพื่อขอพระเปรียญธรรม 1 รูป จากวัดเทพศิรินทราวาส ไปเป็นเจ้าอาวาสวัดโพธิสมภรณ์
      
สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ (เจริญ ญาณวโร) เจ้าอาวาสวัดเทพศิรินทราวาส โดยบัญชาของสมเด็จพระสังฆราชเจ้าฯ ได้คัดเลือกพระเปรียญธรรมผู้มีความรู้ความสามารถ ผู้ถึงพร้อมด้วยปัญญาและจริยา และมีภูมิลำเนาอยู่ภาคอีสาน ปรากฏว่า พระธรรมเจดีย์ (จูม พนฺธุโล) เมื่อครั้งดำรงสมณศักดิ์ที่ พระครูสังฆวุฒิกร นักธรรมโท ป.ธ.3 ได้รับการคัดเลือก นับว่าเป็นผู้เหมาะสมที่สุดและเป็นที่พอใจของพระยามุขมนตรีฯ อีกด้วย เพราะท่านพระยามุขมนตรีฯ มีความสนิทคุ้นเคยและเคยเป็นผู้อุปถัมภ์บำรุงพระธรรมเจดีย์ (จูม พนฺธุโล) มาก่อน
      
พระธรรมเจดีย์ (จูม พนฺธุโล) อยู่จำพรรษาที่วัดเทพศิรินทราวาส เป็นเวลานานถึง 15 ปี เมื่อได้รับพระบัญชาจากสมเด็จพระสังฆราชเจ้าฯ และสมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ (เจริญ ญาณวโร) เช่นนั้น ก็มีความเต็มในที่จะสนองพระเดชพระคุณอย่างเต็มที่ จึงอำลาวัดเทพศิรินทราวาสที่ท่านอยู่จำพรรษามานานถึง 15 ปี เดินทางสู่จังหวัดอุดรธานีเพื่อไปเป็นเจ้าอาวาสวัดโพธิสมภรณ์ อันเป็นวัดของคณะสงฆ์ฝ่ายธรรมยุติกนิกาย ตั้งแต่ปีกุน พ.ศ.2466 เป็นต้นมา เมื่อดำรงตำแหน่งเป็นเจ้าอาวาสในฐานะนักปกครองเป็นครั้งแรก พระธรรมเจดีย์ (จูม พนฺธุโล) ก็ได้เร่งพัฒนาวัดโพธิสมภรณ์ให้เจริญรุ่งเรือง ทั้งทางด้านศาสนสถาน ศาสนศึกษา ศาสนบุคคล และศาสนธรรม


พระธรรมเจดีย์ (หลวงปู่จูม พนฺธุโล) เมื่อครั้งยังมีพรรษาไม่มากนัก

kit007

พระเดชพระคุณท่านเจ้าคุณพระธรรมเจดีย์ (จูม พนฺธุโล) มีปฏิปทาอันน่าเลื่อมใสศรัทธา และควรยึดถือเป็นแบบอย่างเป็นเอนกประการ ท่านได้เพียรอุทิศตนเพื่อทำงานเผยแผ่หลักธรรมคำสอนขององค์สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้า โดยมิได้เห็นแก่ความเหน็ดเหนื่อยแต่อย่างใด ภาระหน้าที่หลักที่ท่านถือเป็นธุระสำคัญมี 4 อย่างด้วยกัน คือ (1) การปกครอง (2) การศึกษา (3) การเผยแผ่ และ (4) การสาธารณูปการ
     
ทางด้านการปกครองนั้น ท่านถือว่าเป็นองค์ประกอบที่สำคัญของการเป็นผู้นำ จะเห็นได้จากที่ท่านเป็นเจ้าอาวาสวัดโพธิสมภรณ์ (พระอารามหลวง) จังหวัดอุดรธานี เป็นเวลา 39 ปี, เป็นพระอุปัชฌาย์ 39 ปี, เป็นผู้รักษาการเจ้าคณะมณฑลอุดรธานี 3 ปี, เป็นเจ้าคณะมณฑลอุดรธานี 14 ปี, เป็นสมาชิกสังฆสภา 17 ปี และเป็นเจ้าคณะธรรมยุติผู้ช่วยภาค 3, 4 และ 5 รวม 12 ปี ท่านปกครองพระภิกษุ สามเณร อุบาสก และอุบาสิกา ด้วยหลักพรหมวิหารธรรม เป็นพระเถระชั้นผู้ใหญ่ที่เคร่งครัดในพระธรรมวินัยและกฎระเบียบเป็นอย่างยิ่ง

ส่วนทางด้านการศึกษานั้น พระเดชพระคุณท่านเจ้าคุณพระธรรมเจดีย์ก็เอาใจใส่และให้การสนับสนุนด้วยดีตลอดมา ทั้งนี้อาจเป็นเพราะว่าท่านได้รับการฝึกอบรมสั่งสอนมาจากสำนักเรียนวัดเทพศิรินทราวาส อันเป็นศูนย์กลางการศึกษาวิชาการทางพระพุทธศาสนา ท่านได้ส่งเสริมการศึกษาพระปริยัติธรรม ทั้งแผนกนักธรรมและแผนกบาลีและท่านเป็นครูสอนปริยัติด้วยตนเอง นับตั้งแต่สมัยที่ท่านมาเป็นเจ้าอาวาสวัดโพธิสมภรณ์ใหม่ๆ จนทำให้วัดของท่านมีชื่อเสียงโด่งดัง มีพระภิกษุสามเณรสอบได้ทั้งนักธรรมและเปรียญธรรมปีละมากๆ
      
นอกจากการเอาใจใส่ในงานส่วนรวมแล้ว ท่านยังมีปฏิปทาทางด้านวัตรปฏิบัติอันมั่นคงด้วยดีตลอดมา นั่นคือ (1) ฉันภัตตาหารมื้อเดียว หรือ ที่เรียกว่า “เอกาสนิ กังคะ” (2) ถือไตรจีวร คือ ใช้ผ้าเพียง 3 ผืน (3) ปฏิบัติสมถกรรมฐาน กำหนดภาวนา “พุทโธ” เป็นอารมณ์ (4) ปรารภความเพียร ขยันเจริญสมาธิภาวนา และ (5) เมื่อออกพรรษาปวารณาแล้ว ท่านก็ออกตรวจตราโดยการเดินทางไปเยี่ยมเยือนพระภิกษุสามเณรซึ่งอยู่ในเขตปกครอง เป็นลักษณะการไปออกเดินธุดงค์ตลอดหน้าแล้ง
      
คุณงามความดีที่พระเดชพระคุณท่านเจ้าคุณพระธรรมเจดีย์ (จูม พนฺธุโล) ได้เพียรบำเพ็ญมาด้วยความวิริยะอุตสาหะ ทำให้พระมหาเถระผู้ใหญ่มองเห็นความสำคัญและความสามารถของท่าน จึงได้ยกย่องเทิดทูนท่านไว้ในตำแหน่งทางสมณศักดิ์ตามลำดับดังนี้
      
พ.ศ.2463 เป็นพระครูฐานานุกรมของสมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ (เจริญ ญาณวโร) เมื่อครั้งดำรงสมณศักดิ์ที่ พระสาสนโสภณ ในตำแหน่งพระครูสังฆวุฒิกร
      
พ.ศ.2468 ได้รับพระราชทานสมณศักดิ์เป็นพระครูสัญญาบัตรที่ พระครูชินโนวาทธำรง
      
พ.ศ.2470 ได้รับพระราชทานเลื่อนสมณศักดิ์เป็นพระราชคณะชั้นสามัญที่ พระญาณดิลก
      
พ.ศ.2473 ได้รับพระราชทานเลื่อนสมณศักดิ์เป็นพระราชาคณะชั้นราชที่ พระราชเวที
      
พ.ศ.2478 ได้รับพระราชทานเลื่อนสมณศักดิ์เป็นพระราชาคณะชั้นเทพที่ พระเทพกวี
      
พ.ศ.2488 ได้รับพระราชทานเลื่อนสมณศักดิ์เป็นพระราชาคณะชั้นธรรมที่ พระธรรมเจดีย์


แถวหน้า จากซ้าย : หลวงปู่บัว สิริปุณฺโณ, หลวงปู่อ่อนสี สุเมโธ,
หลวงปู่กงมา จิรปุญฺโญ, หลวงปู่บุญมา ฐิตเปโม, หลวงปู่ฝั้น อาจาโร,
หลวงปู่เทสก์ เทสรังสี, พระธรรมเจดีย์ (หลวงปู่จูม พนฺธุโล)
บันทึกภาพร่วมกัน ณ วัดศรีเมือง ต.ในเมือง อ.เมือง จ.หนองคาย

kit007

แถวหน้า จากซ้าย : พระอุดมญาณโมลี (หลวงปู่จันทร์ศรี จนฺททีโป),
พระธรรมเจดีย์ (หลวงปู่จูม พนฺธุโล), พระจันโทปมาจารย์ (หลวงปู่จันโท กตปุญฺโญ)

แถวหลัง จากซ้าย : พระธรรมวิสุทธิมงคล (หลวงตามหาบัว ญาณสมฺปนฺโน),
พระอุดรคณาจารย์ (หลวงปู่สวัสดิ์ ขนฺติวิริโย),
พระพ.ต.พักตร์ ญาณิสฺสโร (มีนะกนิษฐ) และจ่าคำมูล สีดาลาด นายทหารคนสนิท
บันทึกภาพร่วมกัน ณ ด้านหน้าพระอุโบสถ วัดโพธิสมภรณ์ จ.อุดรธานี


๏ ธรรมโอวาท

พระเดชพระคุณท่านเจ้าคุณพระธรรมเจดีย์ (จูม พนฺธุโล) ได้แสดงความจริงในอารมณ์จิตของท่าน และหาวิธีระงับดับอารมณ์นั้น โดยไม่หลงใหลไปกับโลกธรรม อุบายนั้นท่านได้แสดงไว้ว่า     
  
“จิตเป็นธรรมชาติที่กวัดแกว่งดิ้นรน กระสับกระส่าย แส่ไปตามอารมณ์ที่ใคร่ พอใจในเบญจกามคุณ ถึงกระนั้นก็ได้มีทมะ คือความข่มจิตไว้ ไม่ให้ยินดียินร้ายไปตามอารมณ์ พร้อมทั้งมีสติประคับประคองยกย่องจิตตามอนุรูปสมัยนับว่าได้ผล คือจิตสงบระงับจากนิวรณูปกิเลสเป็นการชั่วคราวบ้าง เป็นระยะยาวนานบ้าง แต่ในบางโอกาสก็ควบคุมได้ยาก ซึ่งเป็นของธรรมดาสำหรับปุถุชน ต่อจากนั้นก็ได้บากบั่นทำจิตของตนให้รู้เท่าทันสภาวธรรมนั้นๆ เพื่อป้องกันไม่ให้ตื่นเต้นไปกับโลกธรรม แต่ว่าระงับได้ในบางขณะเช่น ความรัก ความชัง อันเป็นปฏิปักขธรรมเป็นต้น เหล่านี้ยังปรากฏมีในตนเสมอถึงกระนั้นก็ยังมีปรีชาทราบอยู่เป็นนิตย์ว่า เป็นโลกิยธรรมนำสัตว์ให้ท่องเที่ยวอยู่ในสังสารวัฏ เมื่อเป็นเช่นนี้จึงได้ฝึกหัดดัดนิสัยพยายามถอนตนออกจากโลกียธรรมตามความสามารถ รู้สึกว่าสบายกายสบายใจอันแท้จริงธรรมนี้เกิดจากข้อวัตรปฏิบัติในการละ พอใจยินดีอย่างยิ่งในความสงบ”
      
อีกคราวหนึ่งท่านได้รับนิมนต์ให้ไปเทศน์ โดยมีพระเถระผู้ใหญ่รูปหนึ่งติดตามไปด้วย คือ พระอาจารย์มหาบัว ญาณสมฺปนฺโน วัดป่าบ้านตาด ตำบลบ้านตาด อำเภอเมือง จังหวัดอุดรธานี วันนั้นท่านได้แสดงธรรมไว้อย่างแยบคาย พอที่จะหยิบยกเอาใจความสำคัญมากล่าวไว้ ณ ที่นี้ ดังต่อไปนี้
      
จิตของพระอริยเจ้า แยกอาการได้ 4 อาการ คือ
      
อาการที่ 1 อโสก จิตของท่านไม่เศร้าโศก ไม่มีปริเทวนา การร้องไห้เสียใจ จิตใจของท่านมีความสุขล้วนๆ ส่วนจิตใจของปุถุชนคนธรรมดายังหนาไปด้วยกิเลสเต็มไปด้วยความรัก ความโศกถูกความทุกข์ครอบงำ ความโศกย่อมเกิดจากความรักเป็นเหตุ เมื่อมีความรักก็มีความโศก ถ้าตัดความรักเสียแล้ว ความโศกจะมีแต่ที่ไหน
      
อาการที่ 2 วิรช จิตของพระอริยเจ้าผ่องแผ้ว ปราศจากฝุ่น ไร้ธุลี คือ ปราศจากราคะ โทสะ และโมหะ คงจะมีแต่พุทธะคือ รู้ ตื่น เบิกบาน
      
อาการที่ 3 เขม จิตของพระอริยเจ้ามีแต่ความเกษมสำราญ เพราะปราศจากห้วงน้ำไหลมาท่วมท้นห้วงน้ำใหญ่เรียกว่า “โอฆะ” ไม่อาจจะท่วมจิตของพระอริยะเจ้าได้
      
อาการที่ 4 จิตของพระอริยะไม่หวั่นไหวไปตามอำนาจกิเลส ไม่ตกอยู่ในห้วงแห่งอวิชชา จิตของพระอริยะมีแต่อาโลโก สว่างไสวแจ่มแจ้ง ธรรมทั้งหลายที่ยังไม่เคยพบเคยเห็นตั้งแต่ภพก่อนชาติก่อน และไม่เคยฟังจากใครคราวนี้ก็แจ่มแจ้งไปเลยเพราะท่านตัดอวิชชาเสียได้

kit007

พระอาจารย์มหาบัว ญาณสมฺปนฺโน


ศาสตราจารย์ นพ.อวย เกตุสิงห์
      

๏ ปัจฉิมบท

พระเดชพระคุณท่านเจ้าคุณพระธรรมเจดีย์ (จูม พนฺธุโล) เป็นพระมหาเถระผู้มากด้วยบุญบารมีรูปหนึ่ง มีคุณธรรมสูง ทั้งมีวัตรปฏิปทาอันงดงามซึ่งพอที่จะนำมากล่าวได้ ดังนี้

(1) ธีโร เป็นนักปราชญ์

(2) ปญฺโญฺ มีปัญญาเฉียบแหลม

(3) พหุสฺสุโต เป็นผู้คนแก่เรียน

(4) โธรยฺโห เป็นผู้เอาจริงเอาจังกับธุระในพระพุทธศาสนา
มี 2 ประการ คือ คันถธุระ และวิปัสสนาธุระ

(5) สีลวา เป็นผู้มีศีลวัตรอันดีงาม

(6) วตวนฺโต เป็นผู้ทรงไว้ซึ่งธุดงควัตร

(7) อริโย เป็นผู้ห่างไกลจากความชั่ว

(8) สุเมโธ เป็นผู้มีปัญญาดี

(9) ตาทิโส เป็นผู้มั่นคงในพระธรรมวินัยของพระสัมมาสัมพุทธเจ้า

(10) สปฺปุริโส เป็นผู้มีกาย วาจา และใจ อันสงบเยือกเย็น
เป็นสัตบุรุษ พุทธสาวกผู้ควรค่าแก่การกราบไหว้บูชาได้อย่างสนิทใจโดยแท้
   
ท่านเริ่มอาพาธมาตั้งแต่ปี พ.ศ.2504 จนถึงเดือนมีนาคม พ.ศ.2505 คณะแพทย์โรงพยาบาลศิริราชได้ถวายการรักษาโดยการผ่าตัดก้อนนิ่วออก รักษาจนหายเป็นปกติแล้วเดินทางกลับวัดโพธิสมภรณ์ จังหวัดอุดรธานี ครั้นต่อมาปลายเดือนพฤษภาคม พ.ศ.2505 ท่านก็เริ่มอาพาธอีก คณะแพทย์ซึ่งมี ศาสตราจารย์ นพ.อวย เกตุสิงห์ เป็นประธาน ได้นิมนต์ท่านเข้ารับการรักษาที่โรงพยาบาลศิริราช ท่านเดินทางเข้ากรุงเทพฯ เมื่อวันที่ 11 มิถุนายน 2505 โดยมี พระอาจารย์มหาบัว ญาณสมฺปนฺโน ร่วมเดินทางไปด้วย
      
ศาสตราจารย์ นพ.อวย เกตุสิงห์ ได้ถวายการรักษาด้วยการผ่าตัด ถุงน้ำดีมีก้อนนิ่ว 11 เม็ด อาการดีขึ้นเพียง 3 วัน ต่อจากนั้นอาการก็ทรุดลง ต้องให้ออกซิเจนและน้ำเกลือ วันที่ 9 กรกฎาคม 2505 ท่านเจ้าคุณพระธรรมเจดีย์ก็ถูกเวทนาอันแรงกล้าครอบงำ แต่ท่านก็มิได้แสดงอาการใดๆ ให้ปรากฏ จนกระทั่งเมื่อวันที่ 11 กรกฎาคม 2505 ท่านก็ถึงแก่มรณภาพด้วยอาการอันสงบ ในเวลา 15.27 น. ณ โรงพยาบาลศิริราช กรุงเทพฯ ท่านได้ละสังขารอันไม่มีแก่นสารนี้ไป สิริรวมอายุได้ 74 ปี 2 เดือน 15 วัน พรรษา 55

ต่อมาคณะสงฆ์ คณะศิษยานุศิษย์ และพุทธศาสนิกชนทั่วไป ได้ร่วมกันบริจาคทรัพย์สร้างเมรุถาวร และศาลาบำเพ็ญกุศลศพ 2 หลัง ได้แก่ ศาลาประจงจิตต์ และศาลาสามพระอาจารย์ เพื่อเป็นอนุสรณ์และเป็นที่พระราชทานเพลิงศพพระเดชพระคุณท่านเจ้าคุณพระธรรมเจดีย์ (จูม พนฺธุโล) ด้วย