เครื่องประดับของล้านนาประเภทอัญมณีมีหลายชนิดด้วยกัน แต่ประเภทของนพรัตน์ คือ แก้ว 9 อย่างนั้น มีไม่ครบทั้ง 9 ชนิด เหมือนกับของไทย ทั้งนี้อาจจะเป็นเพราะในดินแดน แถบภาคเหนือ ไม่มีแหล่งกำเนิดของอัญมณีบางชนิดนั่นเอง อย่างไรก็ดี สิ่งที่ น่าสนใจประการหนึ่งของเครื่องประดับล้านนาก็คือ นอกจากจะใช้เป็นเครื่องประดับโดยตรงแล้ว ชาวล้านนายังถือว่า หินบางชนิด ที่เกิดในพืช หรือสัตว์ ที่เรียกว่า แสง นั้น เป็นเครื่องรางของขลังอีกด้วย
ความเชื่อเรื่องอัญมณีเครื่องประดับของล้านนา แก้ว หรือมณี เป็นสิ่งมีค่าและเครื่องประดับที่สำคัญ โดยถือว่าเป็นสมบัติอย่างหนึ่งของจักรพรรดิราช ที่ประกอบด้วยแก้ว 7 ดวงคือ กงจักรแก้ว ช้างแก้ว ม้าแก้ว แก้วมณีโชติ นางแก้ว เศรษฐีแก้ว และเสนาแก้ว สำหรับแก้วมณีโชติ หรือมณีรัตน์นั้นมีคุณ วิเศษและพลานุภาพในการขจัดความมืด สามารถส่องแสงสว่างได้ในที่มีฝุ่นธุลีไกล 1 โยชน์ รวมทั้งสามารถส่องประกายลงไปในน้ำ หรือที่มีโคลนตมได้
ส่วนอัญมณี หรือนพรัตน์ คือแก้ว 9 ชนิดที่ใช้เป็นเครื่องประดับโดยทั่วไปนั้น นอกจากจะมีความสวยงามแล้ว ยังเชื่อว่าเป็น ของขลังใช้ป้องกันตัวได้ คือ
1. เพชร (Diamond) สีขาวสดใส ทำให้มีอำนาจ
2. ทับทิม (Ruby) สีแดงอ่อน ป้องกันโรคภัยและทำให้สุขภาพสมบูรณ์
3. มรกต (Emeral) สีเขียวเลื่อมพราย ป้องกันเขี้ยวงาของสัตว์
4. บุษราคัม (Topaz) สีเหลือง ช่วยให้ก้าวหน้าในการงานและมีอายุยืน
5. โกเมน (Garnet) สีแดงก่ำ คือดำปนแดง ทำให้คนนับหน้าถือตา
6. นิล ( Sapphire) สีเมฆหมอก ช่วยให้มีความสุขสบาย
7. มุกดาหาร ( Moonstone) สีหม่นมัว ป้องกันสัตว์ร้ายและงูพิษ
8. เพทาย (Zircon) สีแดงสลัว นำโชคลาภมาให้
9. ไพฑูรย์ (Cat s eye) มีสังวาลย์สายผ่ากลาง ทำให้มีชัยชนะต่อศัตรู
ตามตำราโบราณท่านผูกเป็นคำคล้องจอง ดังนี้
เพชรดีมณีแดง | เขียวใสแสงมรกต | เหลืองใสสดบุษราคัม | แดงแก่ก่ำโกเมนเอก | สีหมอกเมฆนิลกาฬ | มุกดาหารสีหมอกมัว | แดงสลัวเพทาย | สังวาลสายไพฑูรย์ |
สำหรับอัญมณีของล้านนานั้น แยกย่อยออกเป็น 24 ดวง หากผู้ใดนำมาเป็นเครื่องประดับ ทำแหวน หรือเก็บไว้ในถุงใส่เงินทอง จะทำให้เกิดความสุข เจริญมั่งมีด้วยทรัพย์สมบัติข้าวของ ประกอบไปด้วยโชคลาภ แก้ววิเศษ 24 ชนิด เรียงตามลำดับ ดังนี้
1. แก้วมหานิลไชยโชค | 2. แก้ววิฑูรย์ (ไพฑูรย์) | 3. แก้วนิลผักตบ | 4. วิฑูรย์ฝนแสนห่า | 5. บัวระกต (มรกต) | 6. สุริยประภา | 7. แก้วประภาชมชื่น | 8. วชิระเป๊กพรหมสามหน้า (เพชร) | 9. วิฑูรย์ขันธะ | 10. แก้วปทัมราค (ปัทมราค , ปัทมราช) | 11. จันทะแพงค่าหมื่น | 12. แก้วสุริยะ | 13. มหานิลทรายคำ | 14. แก้วพระญาอินสวร (แก้วพระอิศวร) | 15. วิฑูรย์ขนบ้งเทศไหมสน | 16. ก๊อแดงผจญปราบแพ้ศัตรู (ทับทิม) | 17. แก้วสีปะสีใสสะอาด | 18. ปทัมก่าน | 19. วิฑูรย์เทศ | 20. วิฑูรย์ผิวเผือก | 21. แก้วหมอกมุงเมือง | 22. เนระกันตี (มรกต) | 23. มธุกันตี (มรกต) | 24. อินทนิลแก้วเผือก |
อัญมณีทั้ง 24 ชนิดนี้ โบราณาจารย์ท่านได้ผูกถ้อยคำคล้องจองกัน เพื่ออธิบายคุณลักษณะพิเศษของแก้วแต่ละชนิดไว้ ดังนี้
จตุวีสติ แก้วหยาดฟ้า | ลงมา 24 ดวงสู่โขงเขตห้อง | จากเทศท้องเมืองอินทร์ | คือแก้วมหานิลไชยโชค | ลักษณะโฉลกถูกชาตา | แก้ววิฑูรย์เลิศแล้ว | วิเศษแก้วอุทุมพร | เนระจังกรวิเศษ | แก้วผักตบเทศมงคล | วิฑูรย์ฝนแสนห่า | ข้าศึกล่าหนีไกล | มรกตใสยอดเต้า | มียศทั่วเท้ามูลมา | สุริยประภาวิเศษ | วุฒิเทศนานา | แก้วประภาชมชื่น | ข้าวของตี่นไหลมา | วชิระเป๊กพรหมสามหน้า | ยศทั่วฟ้าเหลือหลาย | วิฑูรย์ขนทรายงามเลิศ (แล้ว) | วิเศษแก้วเทศบานงาม | แก้วปทัมราคคานชมช้อย | ควรค่าร้อยคำแดง | จันทะแพงค่าหมื่น | แก้วสุริยะชื่นปากยำ | มหานิลทรายคำกินบ่เสี้ยง | เหล็กขี้เหมี้ยงเกิดเป็นคำ | แก้วพระญาอินสวรยินผับโลก | แสนโศกอว่ายหัวลง | วิฑูรย์องค์วิเศษ | ขนบ้งเทศไหมสน | ก๊อแดงประจญปราบแพ้ | ข้าศึกล่าหนีไกล | แก้วสีพลีใสสะอาด | ข่ามหน้าไม้นาดเป็นกระจวน | ปทัมก่านมวลวิเศษ | วิฑูรย์เทศสุขเกษม | วิฑูรย์ดีผิวเผือก | น้ำค้างเกิดปลายเขา | รัตนาเลาเลิศแล้ว | ชื่อว่าแก้วหมอกมุงเมือง | ฤทธีเรืองล้ำเลิศ | น้ำผึ้งเกิดเป็นดี | เนระกันตี มหามธุกันตีใสบ่เศร้า | ยศทั่วเท้าปราบชมพู | อินทนิลแก้วเผือกงามผ่านแผ้ว | ย่อมหื้อแล้วมโนใจผู้ข้า | เป็นรัตนาแก้วไธ้ 24 ดวงแลนา |
|